De Antieke stad

De Romeinen waren de eersten die in onze streken steden bouwden. Daarvoor woonden de mensen in kleine gehuchten met een paar boerderijen, waar zij landbouw en veeteelt bedreven. Toen de Romeinen kwamen bouwden zij voor de stammen hier een hoofdplaats: voor de Bataven werd dat Nijmegen (oppidum Batavorum) en voor de Cananefaten in het westen Forum Hadriani in Voorburg bij Den Haag. In die steden zetelde de gemeenteraad en zal het een drukte van belang zijn geweest van handelaars en ambachtslieden. Toch zullen de meeste Romeinen gewoon nog op het platteland hebben gewoond.

De Romeinse stad valt op door zijn bijzondere structuur. In principe vierkant van opzet wordt hij door twee elkaar loodrecht kruisende staten in vieren gedeeld. De stad is onderverdeeld in blokken, zogenaamde insulae, zodat een schaakbordpatroon ontstaat. In het midden van de stad ligt het forum, een groot plein waar allerleid zaken geregeld konden worden. Hier stond een grote tempel, lag de basilica, waarin recht werd gesproken en ontvangsten plaatsvonden, en de curia, de raadszaal. Vespreid over de stad vond men in elke stad badgebouwen, en nog meer tempels. Ook een theater of amphitheater behoorde tot de mogelijkheden.
De huizen en werkplaatsen waren opgetrokken van hout (iets wat wij vakwerk zouden noemen) en later ook in steen. Ze hadden rode pannendaken (een Romeinse uitvinding!), of daken van riet of hout. Er bestonden twee soorten huizen: rechthoekige huizen met de korte kant aan de straat en voorin een winkel of werkplaats, en de luxe vierkante, mediterrane peristilumhuizen, met een grote door zuilen omgeven binnenplaats. Vaak waren de steden voorzien van een stadsmuur.

Steden leken met hun rechte structuren verdacht veel op Romeinse legerplaatsen (Zie: het leger). Ze waren dan vaak ook gebouwd door militaire ingenieurs. Deze legde een Romeinse stad natuurlijk aan op een gunstige plaats, bijv. aan een rivier of belangrijke weg, zodat de geproduceerde goederen gemakkelijk verhandeld konden worden. Juridisch kennen we twee soorten steden, steden met en steden zonder stadsrechten. Een stad zonder stadsrechten noemen we een peregrine stad. Voorbeelden hiervan zijn Heerlen en Maastricht. Binnen de steden met stadsrechten waren er twee 'rangen' stadsrechten. De hoogste was de colonia. In Nederland hebben we nooit een colonia gehad. Voorbeelden van de dichtstbijzijnde coloniae zijn: Colonia Ulpia Traiana (Xanten) en Colonia Claudia Ara Agrippinensium (Keulen). Na de colonia volgde in rang het municipium. In Nederland lagen twee municipia: Municipium Batavorum alias Ulpia Noviomagus (Nijmegen-west) en Municipium Aelium Cananefatium alias Forum Hadriani (Voorburg). De Romeinse stad was ook de hoofdstad van een stam. Nijmegen bijv. van de Bataven, Voorburg van de Cananefaten. Het nadeel van het wonen in een peregrine stad was dat je dan geen burgerrechten had. Het hebben van burgerrechten was erg handig, omdat het Romeinse rechtssysteem twee soorten recht had: voor burgers en niet-burgers. Als burger kwam je er zo voordeliger uit. Elke stad had twee burgemeesters, een zogenaamde duumvir. De gemeenteraad bestond uit decuriones.

Gebouwen in de stad

Badhuizen
Badhuizen konden in geen stad ontbreken. Elke Romein ging regelmatig naar het badhuis om zich te wassen, maar ook om te kletsen, te roddelen en te sporten. Badhuizen vormden in zekere zin het middelpunt van het sociale leven. Het principe van het badhuis  lijkt sterk op dat van de huidige sauna. Je kwam binnen in het apodyterium (kleedkamer) waar je je kleren op kon bergen in kleine vakjes. Dan ging je naar het tepidarium (lauwwaterbad), en vervolgens naar het caldarium (heetwaterbad) of het laconicum (sauna) om vervolgens in het ijskoude frigidarium (koudwaterbad) te springen. De bekendste thermen van Nederland liggen in Heerlen. Van deze opgraving is een museum gemaakt. Maar ook in Nijmegen en Maastricht zijn thermen opgragraven.

 

Fora
Tot op heden zijn in ons land nog geen fora blootgelegd. In Xanten en Keulen zijn de fora wel opgrgraven.

Theaters en Amphitheaters
Ook theaters zijn nog niet aangetroffen. Voor amphitheaters is wel een kandidaat: In Nijmegen-oost zijn bij de half-militaire nederzetting bij de grote legerplaats sporen van een gebouw aangetroffen, die waarschijnlijk afkomstig zijn van een amfitheater. In Xanten (vlak over de grens in Duitsland) is een heel bekend amphitheater opgegraven en gereconstrueerd. In amphitheaters werden gladiatorengevechten gehouden.

Stadsmuren
Zowel Nijmegen als Voorburg hebben een stadsmuur gehad. Bij Nijmegen echter niet vanaf het begin. Hij is waarschijnlijk pas bij naderende onrust rond 170 gebouwd.

Huizen in de stad
Er zijn verwonderlijk genoeg nog niet veel typische stadshuizen uit Nederland bekend. Uit Nijmegen is een stadsvilla bekend, en een paar voobeelden van de langwerpige werkplaatshuizen uit Forum Hadriani.

Tempels
In Nijmegen-west (de stad Ulpia Noviomagus) zijn twee heel beroemde tempels opgegeraven. Op het maasplein staan twee Gallo-Romeinse tempels (Zie ook: godsdienst) vlak naast elkaar. Het complex beslaat 45x90 meter. De tempels waren waarschijnlijk gewijd aan Fortuna en Mercurius. Er zijn ook veel pijpaarden beeldjes van moedergodinnen aangetroffen, en een wijaltaar van de Matres Mopates. In een tempel vroegen de mensen voorspoed en geluk aan de goden.
 

De Romeinse steden in Neder-Germanië

 

Nijmegen
Op het Nijmeegse Valkhof bestond voor de komst van de Romeinen al een nederzetting. Later is daar een stad gebouwd als bestuurssysteem van de civitas Batavorum (stam van de Bataven). Deze stad had een min of meer regelmatig stratenplan. Deze stad heette Oppidum Batavorum (stad/burcht van de Bataven). Een Griekstalige bron noemt de stad Batavodurum (Burcht van de Bataven). Er is Gallo-Romeins importaardewerk gevonden. De stad was omringd met een zogenaamde Fossa Punica (Gracht). De stad is bij de Batavenopstand in 69/70 in brand gevlogen.

 

In Nijmegen west werd een nieuwe stad gebouwd van zo'n 40 hectare met een regelmatig stratenplan. Een aantal delen van de stad, die onder de huidige wijk Nijmegen-west ligt, zijn opgegraven. Uit een inscriptie op een zilveren ring weten we zeker dat Nijmegen Noviomagus geheten moet hebben. Noviomagus was de grootste stad in het huidige Nederland. Het inwonertal wordt geschat op zo'n 5000 man. Voor nu heel weinig, maar toen was dat een flinke stad. Het was in de Romeinse tijd niet gebruikelijk in de stad te wonen; de meeste mensen waren boeren, in de stad woonden slechts handelaren en ambachtslieden.

 

De bekendste van de opgravingen in Ulpia is een groot tempelcomplex aan het Maasplein, waar in de jaren '20 en ook onlangs nog opgravingen zijn uitgevoerd. Kennelijk heeft het (Nijmeegse) 10e legioen met de bouw meegeholpen, blijkens de daar aangetoffen dakpanstempels. Aan de Waaloever zijn resten van een groot gebouw aangetroffen, waarvan we eigenlijk niet weten wat het was. De Waal is nu een eind richting Nijmegen opgeschoven, dus is het misschien een forum? Verder is een groot badgebouw aangetroffen. Recentelijk is een stadsvilla opgegraven.Buiten de stad Ulpia Noviomagus is een gigantisch grafveld bekend. Er lagen eenvoudige, maar ook hele rijke graven.

 

Voorburg

Vlakbij Den Haag, onder de agglomeratie Voorburg ligt het Romeinse municipium Forum Hadriani Municipium Aelium Cananefatium, de hoofdplaats van de stam van de Cananefaten. Heden ten dage ligt Forum Hadriani grotendeels onder een park. De stad ligt aan de vliet, een riviertje dat deel uitmaakte van het kanaal van Corbulo. Deze beroemde generaal groef een kanaal van Leiden naar de maasmonding (Helinium), zodat de schepen niet over de woelige zee hoefden te varen. Rond 50-70 begonnen de Romeinen met het bouwen van een stad. Keizer Hadrianus verleende de stad stadsrechten en gaf het de naam Forum Hadriani (Markt van Hadrianus). Zo werd Voorburg de meest noordelijke stad van het Romeinse rijk. Tot ca. 275 beleefde de stad een bloeiperiode. Daarna werd hij verlaten.

 

Maastricht, Heerlen en Tongeren

Maastricht en Heerlen hadden geen stadsrechten, maar waren toch flinke Romeinse steden. Maastricht had een oppervlakte van ca. 15-20 ha, Heerlen ca. 10-15 ha. Heerlen heette Coriovallum, de Romeinse naam van Maastricht weten we eigenlijk niet zo goed. Maastricht had een grote brug, aangelegd onder keizer Augustus (27 voor - 14 na Chr.). Maastricht was erg belangrijk als Maasovergang. Ter beveiliging werd in de laat-Romeinse tijd een fort met ronde torens gebouwd om de brug te bewaken. De mensen in Maastrich moeten flink rijk zijn geweest, getuige de prachtige rijke grafmonumenten die in de buurt zijn gevonden. Maastricht was erg belangrijk in de Laat-Romeinse tijd, in de vierde eeuw zocht de bisschop van Tongeren Servatius er zijn toevlucht en stichtte een christelijke gemeenschap binnen het castellum.
Heerlen was vooral beroemd vanwege zijn thermen en was een groot pottenbakkerscentrum. Niet ver over de grens in België ligt Tongeren. Toen in 54 voor Christus de legioenen van Caesar op verzet van de stam van de Eburonen, onder leiding van Ambiorix stuitten, sloegen de Romeinen hun kamp op in de nabijheid van Atuatuca, een toen nog onbekende plaats. Na de definitieve vestiging van het Romeins gezag, werd de plaats Atuatuca Tungrorum gedoopt. Dit Romeins bevoorradingskamp groeide al snel uit tot één van de grootste steden van Noord-Gallië omdat het op het knooppunt lag van belangrijke wegen.

Xanten

Xanten is de dichtsbijzijnde colonia. Het ligt vlak over de grens in Duitsland. Behalve dat er een aantal zeer grote legerkampen hebben gelegen. Kreeg de stad van de Cugerni er een nederzetting. Deze stad werd Cibernodurum genoemd. In de Batavenopstand werd de stad zwaar beschadigd, en herbouwd. Rond het jaar 100 verleende keizer Trajanus de stad de naam Colonia Ulpia Traiana (CVT). In de laat-Romeinse tijd werd in het binnenste deel van de stad een grote, 10 meter hoge muur met gracht gebouwd.

De meeste Romeinse steden zijn niet zo goed bewaard gebleven, omdat de mensen na de Romeinen op de plek van de oude stad zijn blijven wonen. (lekker makkelijk, heb je de stenen voor je huis al klaarliggen). Bij Xanten is dit anders: het huidige plaatsje is ontstaan bij het martelaarsgraf van een heilige. Romeinse grafvelden lagen altijd buiten de stad en daarom is de Romeinse stad uitzonderlijk goed bewaard gebleven. Heden ten dage zijn delen van de stad gereconstrueerd en is er een archeologisch park van gemaakt. Prachtig zijn het zeer grote amfitheater, de poorten en het badhuis.

Keulen

Toen de Romeinen de stam van de Ubii rond het huidige Keulen plaatsten kregen van Agrippa, veldheer en vriend van keizer Augustus een eigen stad, Oppidum Ubiorum. In het jaar 50 na Chr. bedingt Agrippina de Jongere bij haar man, keizer Claudius dat haar geboortestad, Keulen stadsrechten krijgt. Claudius geeft het de naam Colonia Claudia Ara Agrippinensium (CCAA) . In 69 wordt stadhouder Vitellius in Keulen tot keizer utigeroepen. Hij blijft wordt echter verslagen door Vespasianus. In 89 wordt Keulen hoofdstad van de Romeinse provincie Neder-Germanië. Er wordt een groot paleis voor de stadhouder hebouwd. De stad komt tot grote bloei en wordt het centrum van de glasblaasindustrie.In de jaren 259-274 sticht Keizer Postumus een eigen Gallisch separatistsich keizerrijk vanuit Keulen, maar dit houdt het maar enkele tientallen jaren uit. Toch een bijzondere periode in onze eigen geschiedenis. In 310 laat Keizer Constantijn een grote brug bouwen. In 455 wordt Keulen door de Franken veroverd.