Het Romeinse leger beschrijven is een lastige zaak. In de loop van de circa 4 eeuwen dat het Romeinse leger in deze streken actief is geweest is het aanzienlijk veranderd. De organisatie werd anders, de bewapening veranderde en de opdrachten die het uit te voeren had werd anders. In deze site wordt uitgegaan van het Romeinse leger in de eerste en tweede na Christus. In enkele gevallen wordt ook het leger uit de laatste decennia van de eerste eeuw voor Chr. bekeken, toen de eerste kampen in Nederland gebouwd werden.

Organisatie

Het Romeinse leger is in de eerste plaats onder te verdelen in het (land) leger en de vloot. Het leger bestaat voornamelijk uit infanteristen, voetsoldaten maar kent ook ruiterafdelingen (cavalerie) en andere specialisten als boogschutters. Er zijn verschillende eenheden te onderscheiden, waarvan het legioen de voornaamste is. Het legioen is een infanterie-eenheid bestaande uit 5000 tot 6000 manschappen. Er zijn ongeveer 30 legioenen in dienst geweest, en zij vormden de ruggengraat van het Romeinse leger. De soldaten in de legioenen moesten voldoen aan een serie eisen, waaronder fysieke gesteldheid, en ze moesten in het bezit zijn van het burgerrecht. Dat betekent dat een legioensoldaat een echte Romein is, met de bijbehorende status.
    Naast de legioenen zijn er de zogenaamde hulptroepen. Dit zijn ook voornamelijk afdelingen infantristen, met daarnaast een aantal afdelingen cavaleristen en andere specialisten, zoals boogschutters. De soldaten in deze afdelingen zijn geen Romeins burger, maar kunnen dit recht verwerven door 25 jaar dienst in de hulptroepen. Dit burgerrecht wordt vastgelegd in een diploma.
    Tenslotte zijn er de garde-eenheden. De bekendste is de garde van de keizer, de Praetoriaanse garde. Deze garde is in principe te vinden daar waar de keizer is, en dient als zijn persoonlijke lijfwacht. Ook provinciale bestuurders konden beschikken over een garde, die met de zelfde naam aangeduid konden worden.

Aantallen
In alle legioenen samen dienden ongeveer 30 x 6000 = 180.000 man. De schattingen van het aantal soldaten in de hulptroepen variëren tussen de 180.000 en 240.000 manschappen. Van de legioenen weten we veel meer dan van de hulptroepen. Van veel eenheden van de auxillia is niet eens de naam bekend. Dit alles maakt het bepalen van aantallen moeilijk. Ook moet er rekening mee gehouden worden dat de sterkte van een eenheid op papier sterk kan verschillen van de werkelijke sterkte. Ondanks deze problemen kunnen we er van uitgaan dat het Romeinse leger permanent tenminste 300.000 manschappen onder de wapenen had,
een formidabel aantal, zeker in die tijd.

Het legioen
Een Romeins legioen is een infanterie eenheid, maar heeft ook de beschikking over een aantal van circa 120 ruiters. Deze worden vaak gezien als koeriers of verkenners en het is niet duidelijk of deze ruiters ook gevechtstaken hadden. Aangezien de (hogere) officieren zeker ook over paarden beschikten kan het voorkomen dat tussen de vondsten van een zogenaamde infanterie eenheid opvallend veel aan paarden gerelateerde spullen voorkomen. Zeker als we er van uitgaan dat een legioen ook over grote aantallen pak- of lastdieren beschikte is dat niet zo vreemd.
    Een legioen is onderverdeeld in 10 cohorten en een staf. De cohorten zijn genummerd van I tot en met X, en voor een deel van de behandelde tijd (1e en 2de eeuw na Chr.) heeft de eerste cohors uit een groter aantal manschappen bestaan dan de andere 9.
De tien cohorten zijn op hun beurt weer onderverdeeld in centuriae, eenheden van circa 80 man. Aangenomen wordt dat de eerste cohors bestond uit 5 dubbele centuriae van elk 160 man. De andere 9 bestonden uit 6 centuriae. Aan het hoofd van een centuria staat een officier, centurio genaamd. Er zijn dus 59 centuriones in een legioen.Ook de centuriae zijn weer onderverdeeld, namelijk in contubernia. Dit is de kleinste eenheid in het leger, de zogenaamde tentgemeenschap.

- Infanterie:
cohors   een afdeling van circa 500 man
cohors milliaria  een dubbele afdeling, circa 1000 man
cohors equitata een afdeling infantristen en cavaleristen, een gemengde eenheid

- Cavalerie:
ala   een afdeling ruiters van circa 500 man
ala milliaria een dubbele afdeling, circa 1000 man

Specialistische eenheden als boogschutters zijn ook georganiseerd in cohortes.

De vloot
Naast de soldaten ter land kende het Romeinse leger ook vloten. De meeste van de vlooteenheden zijn te vinden in de Middellandse Zee. maar ook de op de rivieren in Germania was een Romeinse vloot actief: de classis germanica.

Wat is een castellum?
Bij een castellum geldt eigenlijk hetzelfde verhaal als bij een castra, alleen was het veel kleiner, en werd er niet een legioen in ondergeracht, maar een legerafdeling, een cohort (ca. 500-600 man). Bij een castellum wordt het kampdorp vicus genoemd.
In Nederland waren - vooral langs de Rijn - vele castella.

Wat is een vicus? En wat een canabae?
Het is eigenlijk een kwestie van terminologie. Het is allebei een kampdorp bij een kamp, maar het bij een legioensvesting heet het canabae en bij een castellum vicus. Dat is alles.

De Limes in Nederland

De Romeinen hebben, toen ze de veroveringspolitiek opgaven, die ze eerst hadden gevoerd, de Rijn tot noordgrens van het Romeinse rijk gemaakt. Gedurende de eerste eeuw na Christus ontstond zo een lint van castella langs de Rijn, verbonden door een weg. Deze 'grens' wordt limes genoemd.

klikkaart limes adhv peutingerkaart - gevisualiseerd itinerarius antonini - archeologische situatie (onder elkaar)

Romeinse castella langs de Rijn. We beginnen bij de Noordzee.
-- Katwijk/Brittenburg?
--- Valkenburg
---- Leiden - Roomburg
----- Alphen a/d Rijn
------ Zwammerdam
------- Woerden
-------- Vleuten- De Meern
--------- Utrecht
---------- Bunnik - Vechten
----------- Wijk bij Duurstede?
------------ Maurik
------------- Kesteren?
-------------- Arnhem - Mijnerswijk
----------------Duiven- Loowaard?
-----------------Herwen en Aerdt - De Bijland

Lugdunum
Praetorium Agrippinae
Matilo
Albaniana
Nigro Pullo
Laur(i)um

Verder zijn er vespreid door het land nog de volgende castella:
Velsen        -        Rossum?        -        Cuijck?
En nog een hele hoop plaatsen waar nog heel misschien een castellum is. Deze neem ik hier niet op.Alleen eventuele castella langs de zeeuwse kust zijn het vermelden waard.

In Nederland hebben we maar één Castra: In Nijmegen.

Systematische bespreking van de Romeinse kampen in Nederland

Katwijk/Brittenburg?
Een verzonken castellum... In de zestiende eeuw was het nog zichtbaar, maar tegenwoordig ligt het op de bodem van de Noordzee. Het moet een belangrijk castellum geweest zijn, i.v.m. de ligging (knooppunt van wegen, 'eind' van de limes, dichtbij de zee).

Valkenburg
Het bekendste castellum. Van 1941-'67 is hier het castellum in vijf tot zes lagen vrij compleet opgegraven. Ook is er een stukje vicus gevonden en een (militaire) nederzetting op de woerd.

Leiden - Roomburg
Dit castellum ligt voorlopig veilig onder de grond. Wel zijn opgravingen gedaan in de vicus en de gracht van Corbulo. Hierbij kwamen o.a. een leren schildhoes en een bronzen gezichtsmasker naar boven.

Alphen a/d Rijn
In de afgelopen periode is dit castellum bijna helemaal compleet opgegraven.Bekijk de opgravingsverslagen!

Zwammerdam
Dit castellum is in 1977 opgegraven. Ook is er een badgebouw gevonden en sporen van de vicus. In 1971-'74 is een aantal schepen gevonden.

Woerden
In dit castellum is op het moment een grote opgraving gaande. In het verleden zijn al stukken oeverversterkingen, schepen en een stukje limesweg gevonden.

Vleuten- De Meern

Utrecht
Dit castellum ligt tegenwoordig recht onder de domkerk! Aan het begin van de vorige eeuw zijn opgravingen verricht.

Bunnik - Vechten
Het castellum van Vechten ligt tegenwoordig onder een boomgaard, te zien vanaf de snelweg. In het verleden zijn er opgravingen gedaan.

Wijk bij Duurstede?

Maurik
In Maurik heeft waarschijnlijk een castellum gelegen, maar het is verspoeld door de rivier.

Kesteren
In Kesteren heeft waarschijnlijk een castellum gelegen, maar het is verspoeld door de rivier.

Arnhem - Meinerswijk

Nijmegen (Castra)
De castra in Nijmegen was de enige castra in ons land.

Duiven- Loowaard?
In Duiven-Loowaard heeft waarschijnlijk een castellum gelegen, maar het is verspoeld door de rivier.

Herwen en Aerdt - De Bijland
In Herwen en Aerdt - De Bijland heeft waarschijnlijk een castellum gelegen, maar het is verspoeld door de rivier.

Velsen
In Velsen heeft een vroeg-Romeins vlootstation gelegen.

Rossum?

Cuijck?
 

De Romeinse soldaat

Klik hier om de interactieve soldaat te starten. Door te klikken op de verschillende onderdelen van de wapenrusting, krijgt u afbeeldingen te zien van de helm (galea), het borstpanser, het schild, de werpspeer (pilum) en het zwaard, en van zijn kledingsstukken.

Meer: Militaria